Ιστορική Αναδρομή
Σύμφωνα με την παράδοση, το Ιδάλιο ήταν ένα από τα 11 Βασίλεια της Κύπρου. Ιδρύθηκε από το Βασιλιά Χαλκάνορα, αμέσως μετά τον Τρωικό πόλεμο. Ο Βασιλιάς Χαλκάνορας του οποίου η καταγωγή ήταν από τη πόλη Αμύκλαις πλησίον της Σπάρτης, επιστρέφοντας από τη Τροία όπου έλαβε μέρος στην πολιορκία, αφήχθη στην Κύπρο κοντά στη Σαλαμίνα. Εκεί πήρε χρησμό από το μαντείο, να οδεύσει με το στρατό του και εκεί όπου θα δει τον ήλιο να ανατέλλει να κτίσει την πόλη του.«... χρησμος γαρ εδόθη... όπου ίδοι τον ήλιον ανείσχοντα, πόλιν κτίσαι. Ο ουν Χαλκήνωρ περιιών... τις των συν αυτώ έφη «είδον βασιλεύ τον άλιον» αφ’ ου ωνομάσθαι την πόλιν...» Έτσι ο Χαλκάνορας με τη συνοδεία του έφυγαν από την Έγκωμη/Αλάσια και έφτασαν στο μέρος όπου και ίδρυσε την πόλη του Ιδαλίου (εκεί όπου είδε τον ήλιο να ανατέλλει).
Οι πιθανές ημερομηνίες ίδρυσης της πόλης που προκύπτουν από διάφορα ευρήματα είναι γύρω στο 1100 π.Χ.
Πριν το 12ο π.Χ. αιώνα, στη νότια και στη νοτιοδυτική πλευρά του ποταμού υπήρχαν συνοικισμοί της τελευταίας εποχής του χαλκού, 1650-1050 π.Χ. Μετά το 1200 π.Χ. όμως οι συνοικισμοί εγκαταλείφθηκαν και η πόλη του Ιδαλίου επεκτάθηκε προς τις κατευθύνσεις των συνοικισμών.
Οι αρχαίοι τάφοι που ανεβρέθηκαν υποδηλώνουν ότι η πόλη του Ιδαλίου κατοικείτο συνεχώς από το 12ο π.Χ. αιώνα μέχρι το τέλος των Ρωμαϊκών χρόνων περίπου το 400 μ.Χ.
Από επιγραφές και νομίσματα προκύπτει επίσης το συμπέρασμα ότι, στην πόλη του Ιδαλίου κυριαρχούσε το Ελληνικό στοιχείο.
Το σημείο όπου ήταν κτισμένη η πόλη του Ιδαλίου είχε μεγάλη σημασία. Ήταν κτισμένη με τέτοιο τρόπο που κάλυπτε δύο λόφους προς τα νότια και την πεδιάδα προς τα βόρεια προς την κοίτη του ποταμού Γυαλιά. Οι δύο λόφοι που κάλυπτε ήταν ένα φυσικό οχυρό, και ο ποταμός ζωτικής σημασίας για τους κατοίκους.
Μεγάλη σημασία στην τοποθεσία εκτός του ποταμού και του εύφορου εδάφους, είχε και το ότι γειτνίαζε με χαλκοφόρες περιοχές (στη σημερινή περιοχή Μαθιάτη και Σιας). Σε κάποιο στάδιο η επεξεργασία του χαλκού ήταν και μια από τις κύριες ασχολίες των κατοίκων.
Στους δύο λόφους βρίσκονταν η ανατολική και δυτική ακρόπολη.
Στην ανατολική ακρόπολη υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης και στη Δυτική που ήταν η κύρια ακρόπολη υπήρχε ο ναός του Αμυκλαίου Απόλλωνος. Σε μια από τις δύο κορυφές υπήρχε ο ναός της Αθηνάς η οποία ήταν και η πιο σημαντική θεότητα που λατρευόταν. Ο ναός της καταστράφηκε περίπου το 470 π.X. όταν η πόλη κατακτήθηκε από τους Κιτιαίους.
Κάτω από τις δύο ακροπόλεις προς τα βόρεια απλωνόταν η πόλη η οποία περιβαλλόταν από τείχη και υπολογίζεται ότι κάλυπτε μια έκταση γύρω στα 100 στρέμματα. Το αρχαιότερο μέρος των τειχών υπολογίζεται ότι κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 7ου –6ου π.Χ. αιώνα.
Σε άλλα σημεία της πόλης υπήρχαν ναοί αφιερωμένοι σε άλλες θεότητες, και σύμφωνα με τη μυθολογία υπήρχαν συνολικά 14 ναοί.
Σύμφωνα επίσης με τη μυθολογία η Αφροδίτη ερωτεύτηκε το νεαρό Άδωνη, γιο του Δία και της Ήρας. Τότε ο Άρης μεταμορφώθηκε σε αγριόχοιρο και σκότωσε τον αντίπαλο του Άδωνη ενώ αυτός βρισκόταν στα δάση για κυνήγι.
Κατά την περίοδο της βασιλείας του Στασύκυπρου η πόλη του Ιδαλίου πολιορκήθηκε από τους Κιτιείς (Φοίνικες) με τη βοήθεια των Μήδων (Πέρσες). Σημαντικό τεκμήριο που υποδηλώνει την πολιορκία και υποταγή του Ιδαλίου στο Κίτιον το 470 π.χ. περίπου είναι η περίφημη «πινακίδα του Ιδαλίου», μια χαραγμένη χάλκινη πλάκα σε Κυπρο-συλλαβική γραφή, που βρέθηκε πάνω από τη Δυτική Ακρόπολη.
Από την επιγραφή αυτή συμπεραίνουμε ότι το Ιδάλιο λειτουργούσε με δημοκρατικούς θεσμούς αφού η απόφαση και η συμφωνία έγινε, μεταξύ του βασιλιά, του λαού και του Ονάσιλου και όχι μόνο μεταξύ του βασιλιά και του Ονάσιλου. Η επιγραφή αυτή είναι το αρχαιότερο έγγραφο στην Κύπρο που αναφέρεται σε ιδιοκτησία γης.
Η πλάκα αυτή πρέπει να ανεβρέθηκε λίγο πριν το 1850, αφού το 1850 αγοράστηκε από τον Δούκα ντε Λουγιένς και κληροδοτήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού.
Μέχρι τον 6ο – 5ο π.Χ. αιώνα υπολογίζεται ότι στην πόλη του Ιδαλίου κατοικούσαν 8-10 χιλιάδες κάτοικοι.
Από τα φαινόμενα συμπεραίνεται ότι η πόλη του Ιδαλίου από την ίδρυσή της ήταν δημοκρατική, αυτόνομη και αυτοσυντήρητη. Με την πάροδο των χρόνων άκμασε σε μεγάλο βαθμό αφού συντηρούσε και λειτουργούσε με μεγάλο αριθμό πληθυσμού.
Από τις μελέτες που έγιναν προκύπτει το συμπέρασμα ότι μέχρι τo 470 π.Χ. πολλοί προσπάθησαν να κατακτήσουν την πόλη ανεπιτυχώς. Το 470 π.Χ. η πόλη περνά στα χέρια των Φοινίκων με την βοήθεια των Μήδων.
Από το 470 π.Χ. ξεκίνησε και η παρακμή της πόλης του Ιδαλίου.
Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Φοίνικες ακολούθησε το 312 π.Χ. η κατάκτηση από τους Αιγυπτίους με βασιλιά τον Πτολεμαίο Α’ (διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου) ο οποίος κατάργησε όλα τα κυπριακά βασίλεια. Έκτοτε η Κύπρος αποτέλεσε τμήμα του πτωλεμαϊκού βασιλείου και αργότερα επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Μέσα από όλη αυτή την καταστροφή φάνηκε ότι το Ιδάλιο, το ακμάζων, πλούσιο και δημοκρατικό βασίλειο, ίσως το σημαντικότερο στο εσωτερικό του νησιού, κατέληξε να είναι μια μικρή επαρχιακή πόλη.
Από τα ευρήματα φαίνεται ότι η πόλη δεν εγκαταλείφθηκε, αλλά επιβίωσε και κατά τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον 1ο μ.Χ. αιώνα.
Κατά την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων, 332 π.Χ., ο βασιλιάς παρουσιάζεται ως γαιοκτήμονας.
Αυτό αλλάζει κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια. Δημιουργούνται μικρά ατομικά χωράφια και μεγάλες αγροτικές φάρμες, μέχρι τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια όπου υπάρχουν πια οι ελεύθεροι κάτοχοι γης την οποία καλλιεργούν για λογαριασμό του κράτους ή της εκκλησίας και ονομάζονται «πάροικοι» και οι «εναπόγραφοι» που είναι υποχρεωμένοι να παραδίνουν τον καρπό της γης στους κυρίους τους.
Κατά τα μεταγενέστερα Βυζαντινά χρόνια, 800-1191 μ.Χ. οι μικροϊδιοκτήτες γης απορρίπτονται. Στο στάδιο αυτό υπάρχει η κρατική γη, η εκκλησιαστική, η μοναστηριακή και η γη των ευγενών.
Κατά την εποχή των Βυζαντινών και των Φράγκων, το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν ήταν οι επιδρομές από τους Σαρακηνούς, οι οποίοι σάρωναν τη Mεσόγειο την περίοδο αυτή. Συγκεκριμένα κατά τον Λεόντιο Μαχαιρά, οι Σαρακηνοί έκαναν κατάληψη στο Δάλι στα 1426.
Από το 1191-1489 μ.Χ. έρχονται στην Κύπρο οι Σταυροφόροι και Λουζινιανοί όπου υιοθετούν το φεουδαρχικό σύστημα. Ένα καθεστώς βασισμένο στην κοινωνική τάξη χωρίς ενδιαφέρον για τα ατομικά δικαιώματα. Την περίοδο αυτή η γη μαζεύεται στα χέρια του Φράγκου βασιλιά, των ευγενών, των ιπποτών και της Λατινικής εκκλησίας. Έτσι, το 1474 το Δάλι παραχωρήθηκε μαζί με άλλα χωριά από τη βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο στον ευγενή Γεώργιο Κονταρίνι.
Ακολουθεί η Οθωμανική αυτοκρατορία, όπου παρατηρούμε αύξηση της εκκλησιαστικής και Μωαμεθανικής περιουσίας. Ο φόβος των Ελλήνων και Τούρκων από αρπαγές τους ώθησε να κάνουν δωρεές περιουσιών – γης – προς τις εκκλησίες τους για να τις προστατεύσουν.
Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν η δημιουργία τσιφλικιών, αφού ο Σουλτάνος έδινε εύφορες εκτάσεις σε διαπρεπείς στρατιωτικούς ή διοικητικούς από την Τουρκία.
Από το 1878 μέχρι το 1960 καταλήγουμε στην κατοχή από την Βρετανική Αυτοκρατορία, μέχρι το 1960 που η Κύπρος ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητη δημοκρατία.
Βαρύ είναι το τίμημα που πλήρωσε και η πόλη του Ιδαλίου στους εθνικο-απελευθερωτικούς αγώνες των Κυπρίων για την ελευθερία.
Δύο νεκρούς ήρωες και 18 αγνοούμενους στους αγώνες του 1963 και 1974.
Μέχρι το 1974, ήταν μικτό χωριό. Μετά την τουρκική εισβολή οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό και μετέβησαν στις κατεχόμενες περιοχές του νησιού.
(Το 1960 κατοικούσαν στο Δάλι 2600 Ελληνοκύπριοι και 200 Τουρκοκύπριοι.)
Από το 1976 εφαρμόστηκε το οικιστικό σχέδιο στέγασης Ελληνοκυπρίων προσφύγων.